De Groninger tram vroeger

Wie denkt dat de geplande Regiotram de eerste tram in de stad wordt, heeft het mis – het wordt het zesde trambedrijf die de Stad ooit gekend heeft!

In het kort geven we hier de geschiedenis van Groningen en zijn trams weer.

Stadstram: de TGP

In 1880 begon het allemaal. De eerste paardentram van de maatschappij met de schitterende naam “Société anonyme Belge de tramways de Groningen et de la Province” (kortweg TGP) ging rijden in de stad Groningen. Dat laatste, “et de la Province”, zou doen vermoeden dat we direct een regiotram kregen, maar daar is nooit iets van terecht gekomen. De TGP heeft het bij de ene stadslijn gelaten. Deze liep van het hoofdstation (toen nog Station SS), via het Zuiderdiep, de Herestraat, de Waagstraat, de Grote Markt en de Ebbingestraten naar het Noorderplantsoen en later naar het Noorderstation (“Halte” in die tijd). Later werd de lijn doorgetrokken naar de Heereweg (Boschhuis), ter hoogte van het Sterrebos. De lijn werd in normaalspoor (1435mm breed) gelegd.

Daarmee kreeg de stad zijn eerste vorm van regulier openbaar vervoer. De tram was een nieuw vervoermiddel en openbaar stadsvervoer bestond nog niet, met uitzondering van een enkele omnibusdienst.

Maar het was geen echt succes. Daarvoor was de tram kwalitatief te slecht, wat voornamelijk kwam doordat de TGP geen cent teveel investeerde in de tram. De sporen (los op het zand gelegd) verzakten regelmatig, wat voor een stotende, slingerende en oncomfortabele rit zorgde. Het rijtuigenpark en ander materiaal werden ook slecht onderhouden. In 1897 werden de rails opnieuw gelegd, met dwarsliggers deze keer, om te proberen de tramlijn op een acceptabel kwaliteitsniveau te brengen. Hierbij werd ook de spoorwijdte teruggebracht tot 750mm. Het leverde een verbetering op, maar niet veel – het paardenspoor bleef onpopulair.

Paardentram in de Heerestraat Groningen, ca. 1900. Foto afkomstig uit de Groninger Archieven (www.groningerarchieven.nl)

De tweede stadstram: GTG

In 1906 werd de TGP, na lang door de gemeente te zijn gemaand de dienst nou eindelijk eens serieus te verbeteren, opgeheven en overgenomen door de gemeente zelf, die de paardentramdienst als GTG (“Gemeente Tram Groningen”) verder ging uitvoeren. Al snel werd besloten om de paardentramlijn te vervangen door een elektrisch tramnet. Men besloot direct om het tramnet uit te breiden. De vervanging van de paardentramlijn en de aanleg van de nieuwe trajecten werd voortvarend aangepakt en dus reed in 1910 de eerste elektrische tram.

Er werden drie lijnen aangelegd:

Lijn 1: Hereweg t.h.v. de Nattebrug (“Sterrebosch”) – Hereweg – Viaduct – Hereplein – Herestraat – Grote Markt – Ebbingestraten – Noorderstationsstraat – Noorderstation (“Halte”)

Lijn 2: Frieschestraatweg/Kraneweg – verl. Visserstraat – Westersingel – A-Straat – Brugstraat – A-Kerkhof – Vismarkt – Grote Markt – Poelestraat – Nieuweweg – Oostersingel (Academisch Ziekenhuis, tegenwoordig UMCG)

Lijn 3: Grote Markt – Vismarkt – Munnekeholm – Zuiderdiep – Stationsstraat – Emmaplein – Emmasingel – Hoofdstation

In 1914 volgde zelfs een lijn 4: Grote Markt – Oosterstraat – Rademarkt – Verl. Oosterstraat – Veemarkt – Meeuwerderweg (tot aan Meeuwerderbaan)

In 1921 tenslotte werd de interlokale tram geintroduceerd, te weten lijn 5: Hoofdstation – Stationsweg – Viaduct – Hereweg – (Haren) – (Glimmen) – Station De Punt SS. Deze lijn werd in de volksmond de “Buitenlijn” genoemd.

Alle lijnen werden in meterspoor (1000mm) aangelegd.

Anders dan men zou vermoeden na het debacle met de TGP, heeft ook de elektrische tram gedurende het begin van zijn bestaan te maken gehad met slecht gelegde sporen. Ook hier was zuinigheid de oorzaak. Net als met de paardentram was de fundering van de tramlijnen veel te zwak, waardoor na het eerste het beste regenbuitje verzakkingen van de rails optraden. Vaak konden de trams niet rijden en nog vaker stootte de tram op de straatkeien. Het enige wat hielp was het zand onder de sporen en dwarsliggers opkloppen; een langdurig en vervelend werk, waarvoor de straten constant open moesten.

In 1925 en 1926 werd, voor veel geld, het gehele tramnet vernieuwd. Alle rails werd opgebroken en opnieuw gelegd (nu mét betonnen ondergrond of dwarsliggers). Voor de lijnen 2 en 4 werd dat te duur geacht en dus werden deze twee tramlijnen vervangen door Nederlands eerste trolleybus. De tramlijnen 1, 3 en 5 bleven over. Lijn 1 ging voortaan noordwaarts via het Boterdiep (ook voor deze straat geldt dus dat de tram terugkomt) en zuidwaarts via de Nieuwe Ebbingestraat. Precies hetzelfde ging gelden aan de andere kant van de Grote Markt: de tram ging noordwaarts via de Heerestraat en zuidwaarts via de Gelkingestraat.

Tram van lijn 3 op het Zuiderdiep

In 1939 bleek het goedkoper om lijn 5 te vervangen door een bus. De tramlijn lag namelijk in de Hereweg/Rijksstraatweg en men achtte het verplaatsen van de baan naar een eigen baan te duur. Als men toen het inzicht van deze tijd had gehad was dat nooit gebeurd, maar indertijd zaten de wegen nog niet vol en dus werd lijn 5 opgeheven. Men had het gehele tramnet wel willen vervangen door bussen, maar dat werd door de oorlog verhinderd. Sterker nog, in de oorlog maakte de tram een ware comeback, voornamelijk door de schaarste aan benzine. Het tramnet was echter zwaar verouderd en baan en materieel waren aan vervanging toe. In de wederopbouwjaren was daar geen geld voor en dus werd de tram eind 1949 vervangen door de (trolley)-bus.

De tramwagens zijn nog tot 1954 ingezet als noodwoningen aan de Frieschestraatweg, daarna zijn ze allemaal gesloopt. Van het rijdend materieel van de GTG is niets bewaard gebleven. Ook niet de GTG41, de Groninger tram die op de Elektrische Museumtramlijn Amsterdam rijdt. Dit was oorspronkelijk een Haagse werkwagen, van hetzelfde model en uit dezelfde tijd als de Groninger buitenlijntrams.

Het tramnet zelf is ook compleet verdwenen. De rails bleven tot in 1954 liggen, daarna zijn ze verwijderd door toenemende klachten van fietsers. Tot in de jaren 70 lag er dubbelspoor in de Noorderstationsstraat en tot in de jaren 80 lagen er nog rails in de busgarage in de Akkerstraat. In het begin van de jaren 90 is nog een stuk tramlijn verwijderd toen het Boterdiep werd vernieuwd! Tegenwoordig staat er nog een tramwachthuisje in Haren en steekt er nog een eenzame tramrail omhoog uit de stoep in de Oosterweg (die overigens nooit een tramlijn heeft gehad) en dat is alles wat er van het eens zo uitgebreide tramnet is overgebleven.

Een eenzame tramrail, misschien wel de allerlaatste van de GTG, steekt uit het trottoir omhoog aan de Oosterweg te Groningen, december 2009

Klik hier voor een schitterende film (plm. 25 minuten) van Groningen uit 1916. Veel van deze film wordt vanuit de tram geschoten.

Kolen- en gastrams

De GTG legde naast de normale lijnen nóg een lijn aan, voor kolen- en gasvervoer. Deze ging van het Noorderstation naar de Bloemsingel, waar de gasfabriek stond, en naar de Oostersingel, waar hij het ziekenhuis aandeed. Interessant genoeg werd deze lijn niet genoemd tijdens de opheffing van 1949 en de kolentram bleef dus gewoon doorrijden tot 1961! Pas toen werd ook deze lijn gesloten en opgebroken.

Regiotrams

Lijn 5 was zoals gezegd een interlokale tram, maar er hebben nog meer interlokale trams gereden. Inclusief de eerder genoemde GTG-lijn 5 hebben in totaal vier tramlijnen de stad aangedaan!

TMZG

De eerste was de Tramwegmaatschappij Zuidlaren – Groningen (TMZG) die in 1892 van start ging met een paardentramdienst tussen genoemde plaatsen. De tramlijn begon bij het Sterrebos, maar was niet aangesloten op het stadsspoor – deze was namelijk in normaalspoor gelegd, de TMZG reed op smalspoor van 750mm. Toen in 1897 de breedte van het stadsspoor ook op 750mm kwam, werden de twee tramlijnen wel verbonden en vanaf toen reden de TMZG-trams soms door naar de Grote Markt.

De lijn liep via Haren, Glimmen, Noord- en Midlaren naar Zuidlaren, waar hij bij het station Vries/Zuidlaren eindigde (in het tegenwoordige Tynaarlo). Deze tramlijn werd niet gesubsidieerd door de gemeente Groningen, want men was van mening “(…) dat men toch moeilijk van een handelsbelang kon spreken, wanneer men beweerde dat men met de tram gemakkelijk Zuidlaren kon bereiken”…

De tramlijn heeft tot 1918 bestaan. De rails werden pas in 1921 opgebroken toen de rails van lijn 5 ervoor in de plaats moesten komen.

TMZG-tram bij het beginpunt bij het “Sterrebosch”

GPE

In 1896 werd de paardentramdienst tussen Groningen, Paterswolde en Eelde geopend. Deze werd uitgevoerd door de tramwegmaatschappij GPE, wat voor de drie plaatsen staat. De lijn, die was gelegd met de spoorbreedte van 750mm, begon aan het Zuiderdiep te Groningen en liep grotendeels over de Paterswoldseweg. Deze lijn reed tot 1919 met paardentrams en was heel gezellig: de lijn vervoerde vooral recreanten uit Groningen die naar het Paterswoldsemeer wilden. Vanaf 1920 reed er een tractor voor de tram(!), nog later werden de rijtuigen getrokken door een bus(!!). Pas in 1939 werd de lijn opgeheven als tramlijn.

De “Tractortram” van de GPE aan de Paterswoldseweg te Groningen, ca. 1921. Foto afkomstig uit de Groninger Archieven (www.groningerarchieven.nl)

NTM

In 1913, tenslotte, ging de normaalsporige stoomtramlijn Groningen-Drachten van start. Deze werd geëxploiteerd door de Nederlandsche Tramweg Maatschappij, die voornamelijk in Friesland maar ook in Drenthe en met deze lijn, ook in Groningen tramlijnen had. De stoomtram (later motortram) heeft tot 1948 personen vervoerd, daarna kwam de lijn in handen van de NS. De lijn werd in de eindjaren voornamelijk gebruikt voor goederenvervoer van Philips in Drachten naar het hoofdstation in Groningen. De dienst werd pas in 1985(!) beëindigd en de rails opgebroken… waardoor het enige stuk tramlijn dat Groningen nog rijk is, nu eindigt langs de Peizerweg. Ook hier geldt, als men toch het inzicht van heden ten dage had gehad…

Overigens, als de hedendaagse definitie van “regiotram” wordt gehanteerd, dan was de lijn Groningen-Drachten de enige échte regiotramlijn. De trams der NTM reden namelijk door van het NTM-station aan de Paterswoldseweg, naast de fabriek van Niemeyer, over het bestaande spoor naar het hoofdstation Groningen.

Een Wadloper op de tramlijn Groningen-Drachten. De laatste rit met een passagiers”tram”, 27 juni 1985